Ապրիլի 17, առաջադրանք, 8-րդ դասարան

  1. XIX դարի երկրորդ կեսին և XX դարի սկզբին աշխարհի առաջատար երկրներում զարգանում էր արդյունաբերական հասարակությունը: Հայաստանը արդյունաբերականացման ուղին բռնած Ռուսաստանի և կիսագաղութային Օսմանյան կայսրության կազմում էր: Այս իրավիճակը պայմանավորեց Հայաստանի զարգացման առանձնահատկությունները նրա երկու խոշոր հատվածներում: Այնուամենայնիվ, արդյունաբերական քաղաքակրթության նվաճումները մուտք գործեցին նաև հայ իրականություն, սկսեցին փոխել մարդկանց կենցաղը, ապրելակերպը, աշխարհայացքը:

    Ի՞նչ բարեփոխումներ իրականացվեցին XIX դ. երկրորդ կեսին Ռուսաստանում:

    Ներկայացրեք դրանց ազդեցությունն Արևելյան Հայաստանի տնտեսա կան և սոցիալական կյանքի զարգացման վրա: Ինչո՞ւ ցարիզմը հայերի նկատմամբ ուժեղացրեց ազգային ճնշման քաղաքականությունը:

Ընդհանուր գծերով ներկայացրեք արևմտահայության վիճակը Օսմանյան կայսրությունում:

XIX դ. երկրորդ կեսին Ռուսաստանում սկսվեց արդյունաբերական հասարակության ձևավորումը: Երկրի հասարակական առաջընթացն արագացավ հատկապես Ալեքսանդր II կայսեր կողմից 1860-1870-ական թթ. իրականացված ազատական (լիբերալ) բարեփոխումների շնորհիվ: Արդիականացման գործընթացը ներթափանցեց նաև կայսրության ազգային երկրամասեր, այդ թվում՝ Արևելյան Հայաստան:
Ցարական հրովարտակով Ռուսաստանում 1861 թ. վերացվեց ճորտատիրությունը: Դա մեծ հնարավորություններ բացեց երկրի զարգացման համար: Նկատի ունենալով, որ Արևելյան Հայաստանում ճորտատիրություն չկար, այստեղ ավելի ուշ իրականացվեց հողային վերափոխումը: 1870 թ. մայիսի 14–ի ցարական օրենքն Արևելյան Հայաստանում հողի սեփականատեր ճանաչեց կալվածատերերին: Նրանցից կախյալ գյուղացիներին միայն բարձր փրկագնով իրավունք տրվեց դառնալու հողի սեփականատեր: Այդ պատճառով շատ քիչ գյուղացիներ կարողացան հող ձեռք բերել: Բացի այդ, օրենքը չէր վերաբերում գյուղական բնակչության մոտ 72 տոկոսը կազմող պետական գյուղացիական տնտեսություններին: Միայն 1912 թ. դեկտեմբերի 20-ի օրենքով բոլոր գյուղացիներին պարտադրվեց հետ գնել իրենց հողերը` որպես մասնավոր սեփականություն:

Կովկասի փոխարքայության տարածքում կատարվեցին նաև դատական և քաղաքների կառավարման բարեփոխումներ: Քաղաքներում ընտրվում էին ինքնավարության մարմիններ՝ դումաներ:

Ռուսական կապիտալը սկսեց լայնորեն ներդրվել Անդրկովկասում: Տեղի տնտեսական կյանքի զարգացմանն էապես նպաստեց երկաթուղու շինարարությունը, որն Այսրկովկասում սկսվեց XIX դ. 60–ական թթ. և շարունակվեց մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը: 1899 թ. գործարկվեց Թիֆլիս—Ալեքսանդրապոլ-Կարս երկաթուղին, իսկ երեք տարի անց` Ալեքսանդրապոլ-Երևան հատվածը: Երկաթուղին պայմաններ ստեղծեց կապիտալիստական հարաբերությունների արագ զարգացման համար:

Փոխվում էին հասարակության սոցիալական կառուցվածքը, մարդկանց աշխարհայացքն ու կենցաղը: XX դ. սկզբին՝ Արևելյան Հայաստանում բանվորների թվաքանակը կազմում էր 20-22 հազար մարդ:


Թեև զարգացում ապրեց տնտեսությունը՝ Արևելյան Հայաստանը նախկինի պես մնում էր թույլ զարգացած ագրարային երկրամաս արդարդյունաբերացող Ռուսաստանի կազմում:
Ազգային ճնշման ուժեղացումը: XIX դ. երկրորդ կեսին ռուսական ինքնակալությունը սաստկացրեց իր գաղութային քաղաքականությունն ազգային երկրամասերում: Անդրկովկասի նվաճումից հետո ռուսական արքունիքի սևեռուն նպատակն էր աստիճանաբար ռուսականացնել տեղական ժողովուրդներին: Ցարիզմը վարում էր խտրական քաղաքականություն և արգելում էր տարրականից բարձր հայկական դպրոցներ ունենալը։

XIX դ. երկրորդ կեսին Օսմանյան կայսրությունն անկասելի անկում էր ապրում: Թուրքական տիրապետության ծանր պայմաններում գտնվող ազգերը հերոսական պայքար էին ծավալել իրենց անկախությունը վերականգնելու համար: Նրանցից շատերը հաղթանակով ավարտեցին ազգային–ազատագրական պայքարը և հասան բաղձալի արդյունքների: Այլ էր իրավիճակը մեր հայրենիքի բռնազավթված մասում՝ Արևմտյան Հայաստանում:

Թուրքական կառավարությունը հաճախակի փոխում էր Արևմտյան Հայաստանի վարչական բաժանումը: Դա արվում էր այն նպատակով, որպեսզի ոչ մի նահանգում հայերը մեծամասնություն չկազմեին: Իսկ վարչական բաժանումներում արգելված էր գործածել Հայաստան անունը:

XIX դ. վերջին՝ Արևմտյան Հայաստանի տարածքը բաժանված էր վեց նահանգների (վիլայեթներ): Դրանք էին՝ Վանի, Էրզրումի (Կարին), Բիթլիսի, Դիարբեքիրի, Խարբերդի և Սեբաստիայի նահանգները: Այս վարչական բաժանումը պահպանվեց մինչև Առաջին աշխարհամարտը:

2. Հայ ազատագրական շարժումը XIX դարի երկրորդ կեսին թափ հավաքեց, ձևավորվեցին հասարակական–քաղաքական երեք հիմնական հոսանքներ, որոնք մշակում էին շարժման նոր գաղափարախոսությունը, նախապատրաստում պայքարի զինված փուլի ծավալումը: Դրա առաջին լուրջ դրսևորումները եղան արևմտահայ սահմանադրական շարժումը և Զեյթունի 1862 թ. ապստամբությունը:

Թվարկե՛ք երեք հոսանքները, նշե՛ք դրանց գլխավոր տարբերությունները: Հայտնի ի՞նչ ներկայացուցիչների գիտեք: Ազգայնական գաղափարների տարածումը հայկական միջավայրում ի՞նչ նշանակություն ունեցավ:

Երեք հոսանքներն էին՝ պահպանողականությունը, ազատականությունը և ազգայնականությունը։

XIX դ. 50-70-ական թթ. գոյություն ունեցած հայ քաղաքական հոսանքների մեջ առանձնանում էր պահպանողականությունը: Այս հոսանքի ներկայացուցիչները համոզված էին, որ հայ ժողովրդի ապագան ազգային արժեքների պահպանության մեջ է: Նրանք ձգտում էին վերականգնելու հայկական թագավորությունը, պահպանելու Հայոց եկեղեցու դերը, հայ նահապետական ընտանիքի բարոյական նկարագիրը, անաղարտ պահելու հին հայերենը՝ գրաբարը: Ուստի հաճախ դեմ էին արտահայտվում ամեն մի նորամուծության, եվրոպական արժեքների ընդօրինակմանը՝ դրանք համարելով ազգի համար վնասակար:

Միաժամանակ պահպանողականները փորձում էին Հայ եկեղեցու և դպրոցի միջոցով կրթել ազգի երիտասարդությանը, պատրաստել գիտնականներ, թարգմանիչներ, գրողներ, հոգևորականներ:
Այս հոսանքի հայտնի ներկայացուցիչներ էին Գաբրիել վարդապետ Այվազովսկին, Հովհաննես Չամուռճյանը։

Հայ հասարակության մեջ հանդես եկած ազատական հոսանքի ներկայացուցիչները, ոգևորված եվրոպական ազատական (լիբերալ) գաղափարներով, պայքար սկսեցին հայության հասարակական և մշակութային կյանքը փոփոխելու, հայ ավանդական դպրոցն ու եկեղեցին բարեփոխելու համար: Ազատականները կամ ազատամիտները սուր քննադատության էին ենթարկում հայ իրականության հին` նահապետական բարքերը, հատկապես՝ դրանց ջերմ պաշտպան եկեղեցուն: Հաճախ ազատականների այդ քննադատությունը հասնում էր ծայրահեղության: Ազատականները նույնիսկ ըստ պատշաճի չէին գնահատում Հայ եկեղեցու երկարամյա ազգային–մշակութային դերը, հայոց լեզվի անաղարտության պահպանման գործում գրաբարի բացառիկ նշանակությունը: Պատահական չէ, որ նրանք պահանջում էին հրաժարվել գրաբարից և անցնել ամբողջ ժողովրդի համար հասկանալի աշխարհաբարին:
Ահս հոսանքի ամենանշանավոր դեմքերից էր Ստեփանոս Նազարյանցը։

Հայ ազգայնականությունը: XIX դ. երկրորդ կեսին ազատական հոսանքից անջատվեցին ավելի արմատական տրամադրված ներկայացուցիչներ, որոնք ձևավորեցին հասարակական–քաղաքական նոր ուղղություններ: Դրանցից մեկը ներկայացնում էր հասարակության հեղափոխական վերափոխման կողմնակից, մեծ ժողովրդավար Միքայել Նալբանդյանը (1829-1866): Նա համոզված էր, որ հայ ազգային արժեքները պետք է համապատասխանեցնել եվրոպական արժեքային համակարգին, ապստամբության ճանապարհով հասնել իրավահավասար, արդար հասարակության ստեղծմանը: Այսպիսով՝ Մ. Նալբանդյանն ազգային հեղափոխական–ժողովրդավարական ուղղության հիմնադիրն էր:

Ազգայնական գաղափարների տարածումը հայ իրականության մեջ 1880–ական թթ. կեսերից հանգեցրեց ազգային կուսակցությունների առաջացմանը:

Ներկայացրեք արևմտահայ սահմանադրական շարժման առաջացման պատճառները և նշանակությունը:

Արևմտահայերը շարունակում էին մնալ Օսմանյան կայսրության իրավազուրկ հպատակներ (ռայա): Կ. Պոլսի հայ մեծահարուստների` ամիրաների դասը, որը սուլթանական իշխանությունների հետ սերտ կապեր ուներ, միայնակ տնօրինում էր արևմտահայության կյանքի բոլոր հարցերը: XIX դ. կեսերից չհանդուրժելով այդ վիճակը՝ պոլսահայ մյուս խավերն ամիրայական դասի մենաշնորհը վերացնելու և իրենց իրավունքների համար պայքար ծավալեցին:

1857 թ. մի խումբ մտավորականներՆ. Ռուսինյանը, Գ. Օտյանը և ուրիշներ, Կ.Պոլսի հայ համայնքի ընդհանուր ժողովի հաստատմանը ներկայացրին արևմտահայերի ներքին կյանքին վերաբերող կանոնադրության նախագիծ: Այդ կանոնադրությունը ստացավ «Ազգային սահմանադրություն» անվանումը: Նախագիծը, բացի հոգևորականներից ու ամիրաներից, որոշակի իրավունքներ էր տալիս նաև արևմտահայ մյուս խավերին: Դրա մեջ տեսնելով՝ իրենց իրավունքների սահմանափակում ամիրաները թուրքական իշխանությունների աջակցությամբ պայքար ծավալեցին սահմանադրության դեմ: Սակայն ժողովուրդը ոտքի կանգնեց իր իրավունքների պաշտպանության համար: Սահմանադրական շարժումն արժանացավ Կ. Պոլսի բազմահազար հայ առաջադիմական ուժերի աջակցությանը և դրա շնորհիվ ավարտվեց վերջիններիս հաղթանակով:

Որո՞նք էին Զեյթունի 1862 թ. ապստամբության պատճառները, նշեք հայտնի մասնակիցների:

Կիլիկիայի հյուսիս–արևելքում ընկած Զեյթուն լեռնային համայնքում ապրում էր շուրջ 40 հազար հայ: Քաջարի զեյթունցիները, շնորհիվ հերոսական պայքարի, շարունակում էին պահպանել իրենց ինքնավար կարգավիճակը: Նրանք ապրում էին փակ տնտեսությամբ. արտադրում էին իրենց անհրաժեշտ գրեթե ամեն ինչ, այդ թվում՝ զենք և միայն սահմանափակ քանակությամբ հարկեր վճարում Մարաշի փաշաներին:

1862 թ. ամռանը թուրքական կառավարությունը Զեյթունը հպատակեցնելու նոր փորձ կատարեց: Թնդանոթներով զինված օսմանյան զորքը զանազան քոչվոր ցեղախմբերի ուղեկցությամբ շարժվեց լեռնագավառի վրա: Թուրքերն սկսեցին հրետակոծել հայկական դիրքերը: Սպանվեց մոտ 200 խաղաղ բնակիչ:

Զենքի դիմած շուրջ հինգ հազար զեյթունցիների պայքարը գլխավորեցին չորս տանուտեր իշխանները` Մկրտիչ Յաղուբյանի հրամանատարությամբ: Հուլիսի վերջին Ս. Աստվածածնի վանքում գումարվեց ինքնապաշտպանության ղեկավարների խորհրդակցություն: Մարտիկները բաժանվեցին խմբերի՝ իրենց հրամանատարներով: Որոշվեց կռվել մինչև վերջին մարդը:
Հայտնի մասնակիցներից էին Մահտեսի Գրիգոր վարդապետը, երիտասարդ ռազմիկ Մարկոս Թահճյանը։

3. Հայ ազգային–ազատագրական շարժման ընթացքը որոշակիորեն կախված էր նաև Ռուսաստանյան կայսրության և մյուս խոշոր տերությունների արտաքին քաղաքականությունից, նրանց դիրքորոշումից: Շուտով միջազգային հարաբերությունների օրակարգում իր ձևակերպումն ստացավ Հայկական հարցը:

Ո՞ր պատերազմի հետ կապված և ո՞ր պայմանագրերով միջազգային դիվանագիտության մեջ մտավ Հայկական հարցը։ Պարզաբանե՞ք հարցի էությունը: Արտահայտեք ձեր տեսակետը հարցի միջազգայնացման վերաբերյալ, գնահատեք հայտնի «16-րդ հոդվածը»:

Ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Պոլսի մերձակայքում գտնվող Սան Ստեֆանո ավանում կնքվեց ռուս-թուրքական հաշտության պայմանագիր։

Սան Ստեֆանոյի պայմանագրով միջազգային դիվանագիտության մեջ առաջին անգամ ձևակերպում ստացավ Հայկական հարցը: Այն դարձավ XIX դ. երկրորդ կեսի և XX դ. սկզբների հայ քաղաքական կյանքի գլխավոր խնդիրը: Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում Հայկական հարցը ձևակերպում ստացավ 16-րդ հոդվածով: Դրանով սուլթանական կառավարությունը պարտավոր էր Արևմտյան Հայաստանում ռուսների գրաված և կրկին Թուրքիային վերադարձվող գավառներում անհապաղ բարեփոխումներ անցկացնել և ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից ու չերքեզներից: Այդ միջազգային փաստաթղթում գործածվել է Հայաստան բառը: Դրանով թուրքական իշխանություններն ընդունում էին, որ այդ երկրամասը հայկական է:

Պայմանագիրը նախատեսում էր, որ ռուսական զորքերը 6 ամիս ժամկետովմինչև բարեփոխումների իրականացումը, պետք է մնային Հայաստանում: Թուրքական իշխանությունները պարտավորվում էին նաև բռնություններ չգործադրել պատերազմում ռուսական զորամասերին աջակցած քրիստոնյաների նկատմամբ: 16-րդ հոդվածն իրականում չէր կարող բավարարել արևմտահայության պահանջները: Այդուհանդերձ, պայմանագիրը պարունակում էր նաև դրական կետեր. նախ՝ Արևմտյան Հայաստանի մի զգալի հատվածն անցնում էր ռուսական տիրապետության տակ: Երկրորդ՝ նոր ժամանակներում միջազգային փաստաթղթի մեջ թուրքական տիրապետության տակ գտնվող հայկական հողերն անվանվում էին Հայաստան։ Երրորդ Հայկական հարցի միջազգայնացումը ոգևորում էր հայերին և մղում ազատագրական նոր պայքարի:

4. XIX դարի 60-ական թթ. վերջերից հայ ազատագրական պայքարը քայլ առ քայլ դրվեց կազմակերպված հիմքերի վրա: Առաջ եկան ազգային–քաղաքական կազմակերպությունները, որոնք գլխավորեցին հայ ժողովրդի պայքարը անկախության և ժողովրդավարական իրավունքների ձեռքբերման համար: Հայաստանի ազատագրության շարժումը մտավ զինված պայքարի փուլը:

Թվարկե՛ք հայտնի խմբակներն ու կազմակերպությունները: Պարզաբանե՛ք ազգային կուսակցությունների ստեղծման անհրաժեշտությունը:

Հայտնի խմբակներն ու կազմակերպություններն էին՝ Ալեքսանդրապոլի խմբակը՝ Բարենպաստ ընկերություն անվանմամբ, Մեծ Ղարաքիլիսայի՝ Հայրենիքի սիրո գրասենյակ կազմակերպությունը, արևմտահայերի առաջին կազմակերպությունը՝ Միություն ի փրկություն անունով։
Ազգային կուսակցությունների ստեղծումը անհրաժեշտ էր հայ ազատագրական պայքարը կազմակերպելու համար։


Պատրաստեք համառոտ զեկույց ազգային կուսակցություններից որևէ մեկի մասին՝ օգտվելով լրացուցիչ գրականությունից և համացանցի նյութերից:

«ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ Ի ՓՐԿՈՒԹՅՈՒՆ»,ազգային-ազատագրական գաղտնի խմբակ է: Հիմնվել է Վանում՝ 1872-ի մարտին: Խնդիրն էր՝ հանուն հայ ժողովրդի ազատագրության պայքար ծավալել թուրք և քուրդ հարստահարիչների դեմ: Խմբակի անդամները՝ Կ. Իսաջանյան, Մ. Սուրենյան, Կ. Նաթանյան, Պ. Միրախորյան և ուր., առաջնորդվում էին Մ. Խրիմյանի ե Գ. Սրվանձտյանի ազատագր. գաղափարներով: Նրանք հայ ժողովրդի ազատագրությունը կապում էին Ոուսաստանի օգնության հետ: 1872-ի մայիսին «Մ. ի փ.»-ի երկու ղեկավարներ՝ Հ. Կւսլոյանը և Ն. Շիրվանյանը, եկել են Երևան և Թիֆլիս՝ ռուս, իշխանությունների հետ կապեր հաստատելու և օգնություն հայցելու. Կովկասի փոխարքային հայտնել են ռուսահպատակություն ընդունելու իրենց ցանկությունը: Ըստ էության այսքանով էլ սահմանափակվել է խմբակի գործունեությունը: Բայց գոյատևելով շուրջ երկու տարի՝ այն իր գաղափարներն է տարածել Վանի և շրջակա գյուղերի հայերի մեջ:

Որո՞նք էին հայդուկային շարժման առաջացման պատճառները: Թվարկե՛ք ձեզ հայտնի հայդուկների:

Ներկայացրե՛ք ձեր սիրելի ֆիդայու կերպարը, մեկնաբանեք ձեր ընտրությունը:

Հայդուկային շարժումը պարտիզանական շարժում է։ Հայդուկները (հունգարերեն՝ հետևակ) կամ ֆիդայիները (արաբերեն՝ զոհ, այսինքն՝ ինքնազոհ) վրիժառուներ էին, ովքեր բարձրանում էին լեռները, հեռանում անտառները և փոքրիկ խմբերով անզիջում պայքար ծավալում օսմանյան իշխանությունների դեմ: Նրանք հաճախ անձնական վրիժառություն էին իրականացնում թուրք ու քուրդ ատելի պաշտոնյաների նկատմամբ: Նշանավոր հրապարակախոս ու գրող Րաֆֆին նրանց անվանել է ժողովրդական վրիժառուներ ու հեղափոխականներ:
Արևմտյան Հայաստանում հայդուկային շարժման հանդես գալը պատահական երևույթ չէր: Այն հետևանք էր արևմտահայության քաղաքական և սոցիալ–տնտեսական ծանր վիճակի: Հայդուկային պայքարը հատկապես ուժեղացավ 1890–ական թթ.: Ազգային կուսակցությունները, մասնավորապես` դաշնակցությունը, սկսեցին ուղղորդել շարժումը:
Առաջին հայդումներից էին Մարգար վարժապետը, Արաբոն, Թորոս Ծառուկյանը և ուրիշներ։

Արաբո (Առաքել, Ստեփանոս Մխիթարյան, 1863 – 1893), հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, առաջին ֆիդայիներից (1880-ականներին)։

Արաբոն Սասունում հայդուկային շարժման ռահվիրան էր, ժողովրդական վրիժառուների անդրանիկ խմբի կազմակերպողն ու ղեկավարը: Նրա իսկական անունը Առաքել էր:

Ծնվել է Բռնաշենի Կուռթեր գյուղում 1863 թվականին: Սովորել է Առաքելոց վանքի դպրոցում: Փայլուն ընդունակությունների տեր էր: Նրան սպասում էր կրոնական ծառայությունը, բայց Արաբոն ընտրեց կյանքի այլ ուղի՝ ժողովրդի պատվի, իրավունքների ու ազատագրության համար պայքարի ծանր, փշոտ ու վտանգներով լեցուն ուղին: Նա հրաժարվեց կրոնական կոչումներից, հեռացավ վանքից ու վերցրեց պադուխտի ցուպը: Գնաց Հալեպ, մշակ դարձավ, վաստակած գումարով հրացան գնեց և վերադառնալով կազմակերպեց մի խումբ, որը կռվում էր քրդական աշիրեթների ու թուրքական ճնշողների դեմ:
Արաբոյի հայդուկային խմբի գործողությունների մեթոդն էր՝ արագ, հանկարծակի ու աներևույթ: Նա անընդհատ կռիվների մեջ էր: Ժամանակակիցներն ասում էին. «Առավոտյան Արաբոյին կարելի էր հանդիպել Մուշ քաղաքի մոտակայքում, իսկ երեկոյան նա արդեն Մարաթուկի գագաթին էր»:

Արաբոն փխրուն հոգի ուներ, բայց անխնա էր թշնամու և նամանավանդ, դավաճանների հանդեպ:

Նա գործողություններ է ծավալել Սասունի, Տարոնի գյուղերում։ Ինքնապաշտպանության նպատակով կազմակերպել է զինված խումբ։ 1892-ին թուրք իշխանությունները Բերդակ գյուղում ձերբակալել են Արաբոյին, դատապարտել 15 տարվա բանտարկության, սակայն Արաբոն փախել է բանտից՝ շարունակելով իր գործունեությունը։

Գյոլ Առաշի ձորում Արաբոն ընդհարվել է քրդերի հետ և զոհվել։

Արաբոյին են պատկանում հետևյալ խոսքերը.
«Հային այնքան պետք է ուժեղացնել, որպեսզի նրա աստղը պայծառանա և ուժ ունենա մինչև Շամ քշելու եկվոր անօրեններին»:


5. Հայ ժողովուրդը շարունակում էր հաստատակամորեն պայքարել իր պատմական իրավունքների վերականգնման և ժամանակի առաջադիմական միտումներին համահունչ զարգանալու համար: Սակայն հոգեվարք ապրող Օսմանյան կայսրությունը քաղաքակիրթ մոտեցում որդեգրելու փոխարեն որոշել էր բարբարոսական լուծում տալ Հայկական հարցին:

Ո՞վ էր հայերի ցեղասպանական ծրագրի առաջին հեղինակն ու իրագործողը: Ի՞նչ հետևանքներ ունեցան 1890–ական թթ. հայկական կոտորածները: Վերհանե՛ք Սասունի, Զեյթունի և Վանի հերոսական կռիվների նշանակությունը:

    Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածը շուտով մոռացվեց սուլթան Համիդ II-ի կողմից: Ավելիննա նախընտրեց այդ հոդվածի կենսագործման այլ ճանապարհ, այն է հայերին բնաջնջելու ուղին. չկա հայ ժողովուրդ, չկա և Հայկական հարց:

    Սուլթանը պաշտոնապես պետական գաղափարախոսություն դարձրեց պանիսլամիզմը (համաիսլամականություն) և պանթյուրքիզմը (համաթուրքականություն): Պանիսլամիզմի գաղափարն իշխանություններին հնարավորություն էր տալու Թուրքիայի դրոշի ներքո միավորելու իսլամադավան, իսկ պանթյուրքիզմըթուրքալեզու ժողովուրդներին: Երկու դեպքում էլ սրբազան պատերազմի՝ ջիհադի կոչ էր արվում բոլոր ոչ մահմեդականների գյավուրների (անհավատներ) դեմ: Հատկանշական է` անհավատների շարքում համիդյան իշխանություններն առաջինը նկատի ունեին հայերին:

    Հայերի առաջին զանգվածային կոտորածներն սկսվեցին 1890–ական թթ. սկզբին նախ Կարինում, ապա՝ Կ. Պոլսում: Օսմանյան մայրաքաղաքի Գում Գափու թաղամասում ոստիկանությունը կրակ բացեց խաղաղ հայ ցուցարարների վրա: Եղան զոհեր ու ձերբակալություններ: Շուտով տեղական բնույթ ունեցող ջարդերը տարածվեցին ամբողջ կայսրությունում:
    Սասունի, Զեյթունի և Վանի ինքնապաշտպանական մարտերի շնորհիվ հնարավոր եղավ կանխել բազմաթիվ մարդկանց կոտորածը։

    Բազմահազար արևմտահայեր գաղթեցին տարբեր երկրներ, հայկական մի շարք գավառներ՝ հայաթափվեցին և բնակեցվեցին թուրքերով ու քրդերով: Ջարդերից խուսափելու նպատակով շատ հայեր ստիպված ընդունեցին մահմեդականություն: Օսմանյան կայսրությունում 1890–ական թթ. ոչնչացվեց շուրջ 300 հազար հայ: Այս կոտորածները բնորոշվում են մեկ ընդհանուր անվանումով՝ ցեղասպանություն: Սուլթան Համիդին չհաջողվեց 1890–ական թթ. հայությանը ցեղասպանելու իր հրեշավոր ծրագիրը ավարտին հասցնել: Համաշխարհային հանրության բարձրացրած ձայնը և արևմտահայերի ինքնապաշտպանական կռիվները ձախողեցին նրա ծրագիրը:

    Հայոց պատմություն ,Էջ 184-185, ներկայացնել 10 ամենակարևոր իրադարձությունները և հիմնավորել:

    1727թ․ մարտ-Հալիձորի հաղթական ճակատամարտը

    Հալիձորի ճակատամարտը զինաբախում է Սյունիքի հայ ազատագրական շարժման զինված ուժերի և օսմանյան բանակի ու նրան միացած մի քանի ֆեոդալների միացյալ զորքերի միջև։ Տեղի է ունեցել 1727 թվականի մարտին, Հալիձորի բերդի մոտ։

    Ռուս-թուրքական պայմանագրի կնքումից (1724) հետո Անդրկովկասում նվաճողական քաղաքականությունը վերսկսած Թուրքիան, զավթելով Հայաստանի մեծ մասը, 1725-ի գարնանը ստվար բանակով ներխուժել է Սյունիք։ Թուրք հրոսակների և նրանց միացած Ղարաբաղի խանության, Բարգուշատի և կարաչոռլուների ֆեոդալների զորախմբերի դեմ երկամյա անհավասար պայքարից հետո Դավիթ Բեկի զորքն ամրացել է Հալիձորում։ Պաշարման յոթերորդ օրը հայկական զորաջոկատները Մխիթար Սպարապետի և Տեր Ավետիսի առաջնորդությամբ անսպասելի հարվածել են թշնամու համեմատաբար թույլ`   աջ թևին։ Օսմանցիների և նրանց դաշնակիցների բազմահազար բանակը, խուճապի մատնված, հետապնդողների հարվածների տակ նահանջել է Մեղրի՝ մարտադաշտում թողնելով հազարավոր սպանվածներ, մարտական դրոշներ, զինամթերք, հանդերձանք։ Հալիձորի ճակատամարտում ձեռք բերած հաղթանակը մեծապես նպաստել է Սյունիքի և Արցախի հայ ազատագրական շարժման համախմբմանը։

    1759-1770 Հովսեփ Էմինի գործունեությունը Հայաստանում

    Հովսեփ Էմինը ծնվել է 1726թ. Պարսկաստանի Համադան քաղաքում, որտեղից նրանց ընտանիքը տեղափոխվել էր Կալկաթա: Նա ծանոթ էր ինչպես պարսկա-թուրքական լծի տակ գտնվող հայ ժողովրդի վիճակին, այնպես էլ ականատես էր Հնդկաստանում հայ վաճառականության դժվարին կացությանը: Երիտասարդ Էմինը որոշում է գնալ Անգլիա, սովորել ռազմական գործը և ձեռնամուխ լինել Հայաստանի ազատագրմանը: Նրան ոգևորում էին Արցախի և Սյունիքի ազատագրական պայքարի մասին տեղեկությունները, որտեղ հայերը տարիներ շարունակ համառ կռիվներ էին մղում հայրենիքի ազատագրության համար: 1751թ. Էմինը, հակառակ հոր կամքին, որը նրան ուզում էր վաճառական դարձնել, ծառայության է մտնում Անգլիա մեկնող մի նավում և ուղևորվում Անգլիա: Անգլիայում Հովսեփ Էմինն ընդունվում է Վուլվիչի զինվորական ակադեմիան, ծանոթանում անգլիական քաղաքական ու պետական գործիչների հետ: Ակադեմիայում նա հմտանում է ռազմական գործի մեջ: Այնուհետև Էմինը մեկնում է Գերմանիա՝ մասնակցելու Ֆրանսիայի դեմ մղվող պատերազմին: 1759թ. Հովսեփ Էմինը գալիս է Հայաստան, որտեղ մոտիկից ծանոթանում է տիրող իրավիճակին: Նա համոզվում է, որ թուրքական տիրապետության դեմ ազատագրական պայքար կարելի է սկսել միայն որևէ հարևան տերության օժանդակությամբ: Այդպիսի հնարավոր դաշնակից կարող էր լինել Ռուսաստանը կամ Վրաստանը: Ռուսաստանը աշխարհաքաղաքական շահեր ուներ Հայաստանում, իսկ Վրաստանը հանդիսանում էր հարևան և քրիստոնյա պետություն։ Արցախի իրադրությանը ծանոթանալու համար Հովսեփ Էմինը Շուշիում այցելում է Իբրահիմ խանին, ապա մեկնում Գանձասար։ Սակայն այնտեղ նրան հայտնում են, որ Սիմեոն Երևանցին հրամայել է չընդունել և չօժանդակել իրեն։ Հովսեփ Էմինը կրկին վերադառնում է Ռուսաստան։ Շամախիում լսելով, որ Խոյի ու Սալմաստի քրիստոնյաները պատրաստ են իրեն տրամադրելու 18․000 զինվոր, Էմինը ճանապարհվում է Խոյ։ Սակայն պահանջվող գումարը չունենալով՝ նա չի կարողանում զորք վարձել։ Անհաջողություններից հուսահատված՝ Էմինը 1770 թ․ վերադառնում է Հնդկաստան։

    1804թ․ ռուս-պարսկական պատերազմ

    1804 թվականին, Ռուսական կայսրությունը պատերազմ է հայտարարում Պարսկաստանի դեմ, և 1804 թվականի Մայիսին, պաշարում և գրավում է Երևանի բերդը, բայց Պարսիկները նրանց հանում են Երևանից։ 1805 թվականին, Ռուսական զորքերը մտնում են Շիրակ և գրավում են։ 1808 թվականին, երկրորդ անգամ, Պաշարում են Երևանի բերդը, գրավում, բայց այս անգամ նրանք կարողանում են պահել այն։ 1812 թվականին, քանի որ Նապոլեոնական Ֆրանսիան հարձակվել էր Ռուսական կայսրության վրա, Պարսկաստանը առիթից օգտվելով հարձակվում է Ռուսաստանի վրա և 1813 թվականին, երբ Ֆրանսիային ջախջախում են, Ռուսական կայսրությունը անմիջապես հարձակվում է Պարսկաստանի վրա։ 1813 Հոկտեմբերի 12-ին, Գյուլիստանում ստորագրվում է խաղաղության պայմանագիր, և Արևելյան Հայաստանի մեծ մասը հանձնում են Ռուսական կայսրության, բայց Երևանի և Նախիջևանի խաները մնում են Պարսկաստանի մոտ։

    1812թ․ մայիսի 16-Բուխարեստի հաշտության պայմանագիր

    Բուխարեստի պայմանագիրը ռուս-թուրքական 1806-1812 թվականների պատերազմից հետո Օսմանյան Թուրքիայի և Ռուսական կայսրության միջև կնքված հաշտության պայմանագիր է։ Հաշտությունը մի կողմից ստորագրել է ռուս գեներալ Միխայիլ Կուտուզովը, իսկ մյուս կողմից՝ մոլդովահայ ազդեցիկ գործիչ Մանուկ Բեյը 1812 թվականի հուլիսի 5-ին՝ Մոլդովական իշխանության Բուխարեստ քաղաքում։

    Ըստ Բուխարեստի պայմանագրի՝ Պրուտ և Դնեստր գետերի միջև ընկած Մոլդովական իշխանության արևելյան շրջանները անցնում էր Ռուսական կայսրությանը: Ռուսաստանը նաև հստակ ձևակերպումներով պաշտպանում էր Դանուբի նկատմամբ իր իրավունքները։

    Պայմանագրի 8-րդ հոդվածով Օսմանյան կայսրությունը պարտավորվում էր տարածք հատկացնել և ինքնավարություն շնորհել Սերբիային։ Այնուամենայնիվ, Բուխարեստի պայմանագրի ստորագրմամբ Ռուսաստանը հերթական անգամ ոտնահարում է հայ և վրաց ժողովուրդների ազգային շահերը։ Մոլդովայի դիմաց ռուսները Թուրքիային են հանձնում արևմտյան Վրաստանի մեծ մասը, Փոթի և Անապա նավահանգիստները, ինչպես նաև Ախալքալաքի շրջանը։

    1806 թ․ դեկտեմբեր — Ռուս-թուրքական պատերազմ

    Ռուս-թուրքական պատերազմները մինչև XVIII դարի 1-ին կեսը Ռուսաստանի համար եղել են պաշտպանական և ուղղված էին Օսմանյան կայսրության նվաճումների ու նրա վասալ Ղրիմի խանության ասպատակությունների դեմ: XVIII դարի 2-րդ կեսից դրանք պայմանավորված էին Մերձավոր Արևելքում միջազգային հարաբերությունների սրմամբ, Օսմանյան կայսրության հպատակ ժողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարով, դեպի Բալկաններ ու Կովկաս Ռուսաստանի ազդեցության ուժեղացմամբ:

    1813 թ. Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրի կնքումը

    Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրով Ռուսաստանին անցան Դաղստանը, Վրաստանը, Մեգրելիան, Իմերեթիան, Գուրիան, Աբխազիան, Բաքվի, Ղարաբաղի, Շիրվանի, Դերբենդի ու Թալիշի խանությունները, Լոռու, Ղազախի, Շամշադինի, Իջևանի, Շիրակի և Զանգեզուրի շրջանները։

    Ռուսաստանը Կասպից ծովում ռազմական նավատորմ պահելու բացառիկ իրավունք ստացավ։ Երկու երկրների վաճառականներին ազատ առևտրի իրավունք տրվեց։ Առաջադիմական նշանակություն ունեցավ Անդրկովկասի ժողովուրդների համար: 

    Նրանք ազատվեցին պարսկական և թուրքական զավթիչների մշտական արյունալի և կործանարար հարձակումներից, վերջ գտավ ֆեոդալական տարանջատվածությունը։ 1828թ.-ի Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրի կնքումով Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրը չեղյալ համարվեց:

    1827 թ. Երևանի բերդի գրավումը

    Երևանի բերդի գրավում հոկտեմբեր, 1827 թվական, ցարական զորքերի կողմից Երևանի խանության մայրաքաղաք Երևան բերդաքաղաքի պաշարումը, որը տեղի է ունեցել 1827 թվականի հոկտեմբերի 1-ին։ Վերջինս դարձել է Ռուսական կայսրության կուլմինացիոն փորձը՝ Անդրկովկասի նկատմամբ իր վերահսկողությունը հաստատելու գործում։

    1828 թ. մարտ Հայկական մարզը

    Թուրքմենչայի պայմանագրի վավերացումից (փետրվարի 10, 1828) հետո՝ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակ հայ ազնվականները Խաչատուր Լազարյանի գլխավորությամբ Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն՝ սեփական օրենքներով, զինանշանով և դրոշով, ինչպես նաև՝ սահմանապահ զորքով։ Հայ եկեղեցին պահպանելու էր իր իրավունքները։

    Լազարյանի նախագծի փոխարեն Նիկոլայ I Ռոմանով կայսեր 1828 թվականի մարտի 21-ի հրամանագրով ստեղծվում է Հայկական մարզը։ Դրա մեջ մտել են Արևելյան Հայաստանի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ Երևանի և Նախիջևանի նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ Գյանջայի (Գանձակ) և Ղարաբաղի խանությունները (Արցախ), Շորագյալի (Շիրակ) Բորչալուի (Լոռի) ու Ախալքալաքի (Ջավախք) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ Վասպուրականի արևելքը և Պարսկահայքը մնացին Պարսկաստանի կազմում։

    1878 թ․ հունիսի 1 — հուլիսի 1 Բեռլինի վեհաժողովը

    1878 հունիսի 1-ից (հունիսի 13) առ հուլիսի 1-ը (13) Բեռլինում տեղի է ունեցել միջազգային կոնգրես, որը Մեծ Բրիտանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի ջանքերի արդյունքում հրավիրվել էր Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի վերանայման նպատակով։ Մասնակից պետություններն էին՝ Ռուսաստանը, Օսմանյան կայսրությունը, Անգլիան, Ավստրո-Հունգարիան, Ֆրանսիան, Իտալիան և Գերմանիան։ Կոնգրեսն ավարտվել է փաստաթղթի ընդունմամբ, որը պատմության մեջ մտել է Բեռլինի դաշնադրություն (տրակտատ) անունով։ Կոնգրեսի արդյունքներից մեկն այն էր, որ Արևմտյան Հայաստանի հարցը միջազգային դիվանագիտության մեջ մտավ որպես «Հայկական հարց»։

    1862 թ․ օգոստոս Զեյթունի ապստամբությունը

    Զեյթունի առաջին ապստամբությունը տեղի ունեցել 1862 թվականին օսմանյան կայսրության և Զեյթունի հայերի միջև։ Զեյթունի շրջանը երկար ժամանակ եղել է ինքնավար, գրեթե անկախ հայկական շրջան Օսմանյան կայսրության կազմում։ 1862 թվականի ամռանը Օսմանյան կայսրության սուլթանը փորձել է վերացնել Զեյթունի ինքնավարությունը, սակայն դա նրան չի հաջողվել։





    Պարապմոնք 55

    Թեմա՝ Բերված տեսքի քառակուսային հավասարումներ:

    Առաջադրանքներ։

    1․ Լուծել հավասարումները․

    ա) x2-2x-4x+8=0
    x*(x-2)-4x+8=0
    x*(x-2)-4(x-2)=0
    (x-2)*(x-4)=0
    x-2=0
    x-4=0
    x=2
    x=4
    x1=2, x2=4

    բ) x1=-3, x2=5

    գ) x1=-4, x2=-2
    դ) x1=-5, x2=3
    ե) x1=-17, x2=-3
    զ) x1=-1, x2=23
    է) x1=10-√31, x2=10+√31
    ը) x1=-21, x2=-1

    2․ Լուծել հավասարումները․

    ա) (x-2)2=0
    x-2=0
    x=2

    բ) -16
    գ) x1=1/2, x2=2
    դ) x1=-3, x2=-1/3
    ե) x1=-12, x2=-4
    զ) x1=-2, x2=11
    է) x1=-4+√55i, x2=-4-√55i
    ը) x1=-6+2i, x2=-6-2i

    3․ Լուծել հավասարումները․

    ա) x1=1-√17/2, x2=1+√17/2
    բ) x1=-3, x2=8
    գ) x1=1, x2=2
    դ) x1=6, x2=7
    ե) x1=-2, x2=1
    զ) x1=-2, x2=3
    է) x1=-8, x2=-6
    ը) x1=-11, x2=-6

    Письмо тем, кто остается в средней школе

    Добрый день ученики средней школы.

    Сегодня я хочу обратиться к вам с поддержкой и вдохновением. Годы в средней школе одни из самых важних моментов для жизни. Их лучше всего провести делая уроки, общатся с людьми, находить новых друзей и путешествовать.

    Никогда не бойтесь просить помощи у друзей, учителей и никогда не бойтесь делать ошибки и пробовать что то новое. Не упустите шанс принять участие в различных мероприятиях, клубах, спортивных соревнованиях и академических проектах и стремиться к своим целям.

    Также помните о важности поддержки друг друга. Наши друзья это не только компания для общения, но и опора в трудные моменты. Будьте для них рядом, поддерживайте и всегда вдохновляйте друг друга. Не забывайте, что каждый момент вашей школьной жизни уникален и ценен. Важно осознавать все возможности, которые вам предоставлены, и использовать их на максимум.

    С любовью Давид

    Բայ կրկնողություն

    1. Ո՞ր շարքի բոլոր բայերն են ա խոնարհման:

    1) չեն անշարժացել, շատացող, բարձրացա, վարձած

    2) եկած, չեմ մոռանա, արածում է, պիտի գնայիր

    3) տված, հասա, կկայունանա, խաղացած

    4) դարձող, լեռնանում են, ժպտում եմ, դիմացել է

    2. Ո՞ր շարքի բոլոր բայերն են ա խոնարհման:

    1) դարձե՛ք, ելա, կջանամ, մի՛ տուր

    2) մոռացել եմ, պիտի կարդայինք, ցնծաց, կտոկան

    3) կերանք, հոգացող, բարձրացավ, տալիս է

    4) պիտի խաղա, ցնցեց, ջանում է, ցոլցլաց

    3. Ո՞ր շարքի բոլոր բայերն են ա խոնարհման:

    1) մի՛ եկ, հասկացել եմ, զայրացել է, տվեց

    2) ասաց, տո՛ւր, դարձի՛ր, դողաց

    3) պիտի հուսանք, թողել եմ, գալիս է, վշշում է

    4) եղա, հավատալ, խոսող, զղջում է

    4. Ո՞ր շարքի բոլոր բայերն են ե խոնարհման:

    1) չեն շարժվում, շատանում է, հիշեցի, պարում է

    2) հեռացել են, շտապեցի, գովերգեցին, պիտի խոսեիր

    3) փակցրած, եղավ, կերանք, վառված

    4) վազեց, պատկերելու էր, գոհացի՛ր, կդիմադրի

    5. Ո՞ր շարքում  բայի սխալ կազմություն կա:

    1) թռչելիս, կարոտած, դիպչող, մոտեցած

    2) նստեցնել, սառչած, ուրախացող, խմեցնել

    3) փախչելիս, սառչող, կպած, աշխատեցնել

    4) փրկված, շփոթեցնել, կառչող, խոսող

    6. Ո՞ր նախադասության մեջ բառագործածության սխալ ձև կա:

    1) Արշակը փորձել էր Զինայի հետ փախչել արտասահման, բայց ոստիկանությունը նրան բռնել էր և տեղեկացրել Սմբատին:

    2) Սարի լանջին բուսած մանուշակները բացել էին աչիկները և ժպտում էին արևին:

    3) Բժիշկը պատվիրել էր օրը երկու անգամ դեղ կաթացնել(կաթեցնել) հիվանդի աչքերի մեջ:

    4) Գարնանային արևը հալեցրել էր ձյունը, ու վարարած գետերը դուրս էին եկել իրենց ափերից:

    7. Ո՞ր նախադասության մեջ բառագործածության սխալ  ձև կա:

    1) Երբ փորձում էի նրան հիշեցնել տված խոստումները, չլսելու էր տալիս:

    2) Դաշտի խաղաղության մեջ քնքշորեն բուրացող(բուրող) ծաղիկները մի պահ մեղմեցին նրա հոգու ցավը:

    3) Անծայրածիր հեռուներում աստիճանաբար մգացող լեռների սուր կատարները ահարկու տպավորություն էին թողնում:

    4) Կարդալիս հանկարծ զգում էի, որ կտրվել եմ իրականությունից ու դարձել գրքի հերոսների ուղեկիցը

    8. Ո՞ր նախադասության մեջ բառագործածության սխալ ձև կա:

    1) Երկրաշարժից տուժած մարդկանց օգնության ձեռք մեկնեց ողջ աշխարհը:

    2) Խանութի բացման օրը բոլոր հյուրերին նվիրեցին խոնավեցնող(խոնավացնող) քսուքներ:

    3) Կապտավուն նժույգ հեծած ձիավորը ընթանում էր լարված և ուշադիր:

    4) Շատ կարդալուց աչքի լույսը պակասել էր, ու ջահել օրերի նման այլևս մի քանի օրում մի գիրք չէր կարողանում ավարտել:

     9. Ո՞ր նախադասության մեջ բառագործածության սխալ ձև կա:

    1) Անձրևի կաթած տեղը մի մեծ խոռոչ էր բացվել:

    2) Մթության մեջ խարխափելով` փոքրիկներն առաջ էին շարժվում ու հանկարծ իրար կպնելիս սարսափած ճչում էին ու կծկվում:

    3)Երեխայի համար գնեցինք հեքիաթներ պատմող մի տիկնիկ և խոսող շնիկ:

    4) Ես ամեն կերպ փորձում էի զգույշ դիպչել նրա վերքին, որպեսզի ցավ չպատճառեի:

    10. Ո՞ր նախադասության մեջ բայի գործածության սխալ ձև կա:

    1) Ապրելուց քաղցր է մեռնել քեզ համար:

    2) Որևէ բան մտածելիս նա սովորաբար ձեռքը դնում է ճակատին:

    3) Քայլելուց դիմացդ էլ չես նայում, դրա համար էլ հաճախ ես սայթաքում:

    4) Այսքան մտածելուց գլուխս պայթում է:

    11. Ո՞ր նախադասության մեջ դերբայական սխալ ձև չկա։

    1) Եթե ես ցանկանայի փախնել, ոչ ոք ինձ չէր խանգարի:

    2) Այդ միջադեպը քարոզարշավի վրա ոչ մի ազդեցություն էլ չի կարող թողել:

    3) Ինքն ասաց, որ շատ կարդալուց վնաս չկա:

    4) Այդ մարդը ուտելուց միշտ խոսում էր և ծիծաղում:

    12. Ո՞ր նախադասության մեջ բայի խոնարհման սխալ ձև չկա:

    1) Ալիքները հսկա սառցաբեկորները թռցրեցին դեպի ծովի խորքը:

    2) Սարի հետևում հանգչել էին վերջին շողերը, երբ մենք շարժվեցինք դեպի վրանները:

    3) Ծովի մեղմօրոր ալիքները դիպչեցին նրա մերկ սրունքներին, և նա սրթսրթաց:

    4) Մի պահ միայն գրավվելով լուսնկա երեկոյով` թագուհին դարձյալ խորասուզվեց մտքերի օվկիանոսում:

    13. Ո՞ր նախադասության մեջ պատճառական բայի կազմության սխալ ձև կա:

    1) Երբեմն նստում էր դիմացս և խոսեցնում մեր սարերից ու լսում էր թաքուն համակրանքով:

    2) Գրողի ներկայացրած մարդկային աշխարհում իշխում է գեղեցիկը:

    3) Հետո տիրացուին գրել է տալիս այդ երեք անունները` նրան ուրիշ ոչինչ չհայտնելով:

    4) Առաջին բուժօգնություն ցույց տալու ժամանակ պետք է անշարժեցնել վնասված վերջույթը:

    14. Ո՞ր նախադասության մեջ բայի  սխալ ձև չկա։

    1) Դատարանը տուժվածից ցուցմունք վերցրեց կատարվածի վերաբերյալ:

    2) Շատ անսպասելի կորում է նաև տիկնոջ վերջին հույսը:

    3) Դեմքի թարմ գույնը պահպանելու համար մաշկը պետք է շարունակ խոնավացնել։

    4) Ջրի ցայտերը դիպչում են ապակուն ու անմիջապես սառում:

    Ադրբեջան

    Դասի հղում։

    1. Բնութագրեք Ադրբեջանի աշխարհագրական դիրքը:

    Ադրբեջանը լեռնային երկիր է: Նրա հյուսիսում Մեծ Կովկասի լեռներն են, հարավում՝ Փոքր Կովկասի: Ծայր հարավ արևելքում ձգվում են Թալիշի լեռները: Լեռների միջև ընկած են Կուր-Արաքսյան և Լենքորանի դաշտավայրերը։ Նախիջևանի հյուսիսում Զանգեզուրի լեռներն են, որոնց ստորոտից մինչև Արաքս տարածվում է Նախիջևանի ընդարձակ հարթավայրը, որը Արարատյան դաշտի շարունակությունն է:

    Լեռնային շրջաններում հաճախակի են երկրաշարժերը: Կասպից ծովի մակարդակի բարձրացման պատճառով աստիճանաբար ջրածածկ է լինում Կուր-Արաքսյան դաշտավայրի ցածրադիր հատվածը:

    Ադրբեջանն ամբողջությամբ գտնվում է մերձարևադարձային գոտու հյուսիսային մասում: Աչքի է ընկնում արևոտ, չոր կլիմայով: Դա բնորոշ է հատկապես Կուր-Արաքսյան դաշտավայրին: Այստեղ տիրապետում են կիսաանապատներն ու անապատները, որոնք ոռոգման շնորհիվ օգտագործվում են գյուղատնտեսության արժեքավոր բույսերի մշակման համար:

    2. Քարտեզի վրա նշել Ադրբեջանի հարևան պետությունները և ափերը ողողող ջրային ավազանները:

    Ադրբեջանի երազած Հայաստանը պատկերված է այս «քարտեզում» - Լուրեր Հայաստանից

    3. Ի՞նչ դեր ունի Ադրբեջանը հվ-արմ Ասիայում:

      Որոշակի նշանակություն ունի էներգետիկայի և տրանսպորտի համատեքստում։ Ադրբեջանը հանդիսանում է նավթի և գազի խոշոր արտադրող և Կասպից ծովի տարածաշրջանից դեպի Եվրոպա և Ասիա էներգիայի հիմնական տարանցիկ ուղի: Ադրբեջանով անցնող Անդրադրիատիկ խողովակաշարը (TAP) և Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան (ԲԹՋ) նավթամուղը կարևոր դեր են խաղում դեպի Եվրոպա էներգակիրների դիվերսիֆիկացման և ռուսական երթուղիներից կախվածությունը նվազեցնելու գործում: Այսպիսով, Ադրբեջանը նպաստում է Հարավարևելյան Եվրոպայում էներգետիկ անվտանգության ապահովմանը։

      4. Որո՞նք են Ադրբեջանի զարգացման նախադրյալները:

        Ադրբեջանը, լինելով ցարական Ռուսաստանի, իսկ այնուհետև՝ ԽՍՀՄ-ի մասը, իր բարենպաստ աշխարհագրական դիրքի ու բնական հարուստ պաշարների շնորհիվ դարձել է ինդուստրիալ-ագրարային երկիր։Հաշվի առնելով Ադրբեջանի տնտեսության զարգացման դինամիկան՝ երկիրը բաժանված է 10 տնտեսական շրջանների ;Բազմաթիվ արդյունաբերական ձեռնարկություններն արտադրում են պողպատ, տարբեր մեքենաներ ու հաստոցներ, սինթետիկ կաուչուկ, ավտոդողեր, քիմիական նյութեր և այլն։ Սննդի արդյունաբերության ճյուղերից առավել աչքի են ընկնում մրգի և ձկան պահածոների արտադրությունն ու գինեգործությունը։ Զարգացած է նաև գորգագործությունը։ Գյուղատնտեսության մեջ մշակում են բամբակենի, ծխախոտ, թեյ, ձիթենի, ցիտրուսներ, հացահատիկային բույսեր։ Նախալեռնային շրջաններում տարածված է խաղողագործությունը։ Ամենուրեք կան պտղատու այգիներ (առավել տարածված պտուղներն են նուռը, նուշը, թուզը, սերկևիլը)։ Անասնապահության գլխավոր ճյուղը ոչխարաբուծությունն ու տավարաբուծությունն են։ Զարգացած է ձկնորսությունը (հատկապես՝ թառափի և սաղմոնի)։ Վիթխարի է Կասպից ծովինշանակությունը երկրի տնտեսության համար, որը ողողում է երկրի ամբողջ արևելյան ափը։ Այն էժան տրանսպորտային միջոց է, ջրերը պարունակում են միլիոնավոր տոննա տարբեր աղեր, հարուստ է նավթի և գազի պաշարներով, արժեքավոր ձկնատեսակներով (Կասպից ծովին բաժին է ընկնում թառափի համաշխարհային որսի ավելի քան 80%-ը)։

        Թեստային աշխատանք, 8-րդ դասարան

        1. Տրված կաղապարներով կազմել համածանցավոր բառեր:
          Անկանխելիություն
          անտանելի
          անօգնական
          դժվարություն
          համադասություն
          համադասարանցի
          հակամարտություն
          ստորգետնյա
          փոխկապակցություն:
        2. Կազմել բարդ բառեր` տրված արմատները գործածելով մի դեպքում բառասկզում, մյուս դեպքում`բառավերջում:
          Զրույց-զրուզակից, հարցազրույց
          գույն-գույնզգույն, բազմագույն
          վեճ-վիճաբանություն, բանավեճ
          տուն-տնամերձ, հացատուն
          բույս-բուսաբան, դեղաբույս
          մատյան-մատենադարան, դասամատյան
          երկու-երկվորյակ, քսաներկու
          սեր-սիրահար, բազմասեր
          ձայն-ձայնալար, բարձրաձայն
          ուղի-երկաթուղի, ուղեվճար
          3. Հետևյալ դարձվածքներով մեկական նախադասություն կազմել:
          Լեղին ճաքել-Խեղճի լեղին ճաքեց այդ սարսափազդու դեպքից հետո։
          արյունը գլխին խփել-Մորը գետնին ընկած տեսնելով՝ արյունը խփեց նրա գլխին։
          հոգին ավանդել-Վերջին պատգամն ասաց որդիներին և հոգին ավանդեց։
          անարգանքի սյունին գամել-Առանց պատճառի անարգանքի սյունին գամեցիք խեղճին։
          ճամփա պահել-Ճամփա պահեցինք մինչև նրա գալը։
          ականջի հետև գցել-Ականջի ետև մի՛ գցի և անպայման կատարիր ասածներս։
          4.Համացանցից գտնել Աստվածաշունչ մատյանից առաջացած հետևյալ թևավոր խոսքերի նշանակությունը:
          Արգելված պտուղ-Արգելված պտուղ նշանակում է մի այնպիսի բան, որը հաճույք է պատճառում, բայց այն անթույլատրելի է։ Աշխարհում շատ արգելված պտուղներ կան, օրինակ՝ թմրանյութը, զենքերը, որոնք չի թույլատրվում օրենքով պահել տանը, և այլն:


          Սոդոմ և Գոմոր-Ըստ Հին Կտակարանի ավանդության՝ հնագույն քաղաքներ Սիդդիմի դաշտում, որոնք երկու այլ քաղաքների հետ կործանվել են «երկնային հրով», ապա ծածկվել Սոդոմա ծովակի (Մեռյալ ծովի) ջրով՝ ի պատիժ իրենց բնակիչների մեղքերի։


          քավության նոխազ-Անմեղ մարդ, որ զոհ է բերվում ուրիշների հանցանքը մաքրելու համար։

          բաբելոնյան աշտարակաշինություն-Ըստ բիբլիական առասպելի՝ Բաբելոնում երկնահաս աշտարակ կառուցելու փորձը, որ հաջողություն չունեցավ, որովհետև աստված խառնակեց մարդկանց լեզուները, և նրանք դադարեցին միմյանց հասկանալուց:

          5.Տրված միտքը փոխադրել 5 նախադասությամբ:
          Կալանավորի փախուստը Սան Մարինո գաճաճ պետության բանտից բանտի աշխատակիցներին շատ անհանգստացրեց, որովհետև նա միակ բանտարկյալն էր:


          Սան Մարինոն պետություն է։ Այն գաճաճ պետություն է։ Դրա բանտում կար մեկ կալանավոր։ Եվ այդ կալանավորը փախել էր բանտից։ Այդ պատճառով տեղի աշխատակիցները շատ էին անհանգստացել։

          6. Կետադրի՛ր նախադասությունները:Հույները ծովերի աստված Պոսեյդոնին եզ էին զոհաբերում՝ որպես ջրային տարերքի հզորության խորհրդանիշ:
          Քարակերտ ու կղմինդրածածկ փոքրիկ տունը՝ որպես շքեղ ապարանք, առանձնանում էր գյուղի խարխուլ տների մեջ:
          Նկարահանող խցիկի մոտ անփույթ կանգնած էր Ջեկը՝ իբրև իր արժեքն իմացող անփոխարինելի օպերատոր:
          Տուփից ուղիղ դեպի կինը դուրս թռավ թունավոր կանաչ օձը՝ իբրև դիպուկ նետված փետտրագնդակ:
          Իբրև սուրացող շնաձկանը կպած խխունջներ՝ կառչել էինք վազող կենդանուց:
          Լեռների ու բլուրների մեծ մասը՝ որպես հրաբխային ժայթքման զավակներ, վեր են նետված ստորերկրյա հզոր ուժերի կողմից:

          7.Սխալ գրված բառերն ու բառակապակցությունները ուղղի՛ր:
          Բացի աղջիկը (աղջկանից), բոլորն ուզում էին ուրիշ քաղաք տեղափոխվել: 
          Սիրահարված եմ ձեր երկրի վրա (երկրին):
          Հալվում, մաշվում էր հարազատ տան ու ընկերների կարոտով (կարոտից):
          Կարոտում էր անգամ իրենց փողոցի ծառերը (ծառերին)։
          Ի՞նչ է նշանակում ընկերությունը (ընկերությանը) դավաճանել:
          Խոսքը վերաբերվում է (վերաբերում է) քեզ ու քո ցանկություններին:
          Ինչպե՞ս ես վերաբերում (վերաբերվում) նրանց:
          Քույրս երրորդ դասարան է (դասարանում է)։
          Բաժակը ձեռքն էր (ձեռքին էր), որ մտավ:
          Շատ լավ է տիրապետում անգլերենը (անգլերենին):
          Բացի դա (այդ), ազատ ժամանակն ու արձակուրդն անցկացնում էր պրոֆեսորին ոչ սազական եղանակով:
          Մուգ ակնոցներիդ (ակնոցիդ) պատճառով աչքերդ չեմ տեսնում:

        §51.Եռում: Եռման ջերմաստիճան:

        Քննարկվող հարցեր՝    

        1. Ի՞նչ երևույթներ են նկատվում հեղուկի մեջ նրա տաքացման պրոցեսում: 

        Հեղուկի մեջ նրա տաքացման պրոցեսում նկատվում են՝ շոգեացում, գոլորշիացում, եռում։

        2. Ինչու՞ են հեղուկի ներսում առաջանում պղպջակներ:

        Հեղուկի ներսում փուչիկները ձևավորվում են գազի կամ գոլորշու առկայության պատճառով, որոնք արտանետվում են հեղուկի տաքացման կամ ճնշման նվազման ժամանակ: Երբ հեղուկը տաքացվում է, մոլեկուլները էներգիա են ստանում և ավելի արագ են շարժվում, ինչի հետևանքով նրանք կոտրում են իրենց կապերը և փախչում օդ՝ որպես գազ կամ գոլորշի։ Գազի կամ գոլորշու այս գրպանները հետո բարձրանում են հեղուկի մակերես և ձևավորում փուչիկներ: Փուչիկների չափը կախված է արձակված գազի կամ գոլորշու քանակից և հեղուկի մածուցիկությունից։ Որոշ դեպքերում, փուչիկները կարող են առաջանալ նաև հեղուկի ներսում տեղի ունեցող քիմիական ռեակցիաների պատճառով, որոնք կարող են արտազատել գազ կամ ստեղծել նոր նյութեր, որոնք ավելի քիչ խիտ են, քան հեղուկը:

        3. Ինչպիսի՞ն է պղպջակների «վարքը» հեղուկը տաքացնելիս: Ինչո՞ւ է եռացող ջուրն «աղմկում»:

        Յուրաքանչյուր պղպջակում նրա մակերևույթից ջուրն անընդհատ գոլորշիանում է, գոլորշինխտանում: Պղպջակի պատերին ներսից ճնշում են օդը և գոլորշին, դրսից մթնոլորտը և պղպջակից վեր ջրի սյունը: Դրսի և ներսի ճնշումների հավասարության դեպքում պղպջակի չափերը չեն փոփոխվում :

        Բազմաթիվ պղպջակներ, չհասնելով ջրի մակերևույթ, անհետանում են, և եռումից առաջ լսում ենք աղմուկ` խշշոց: Այդ պրոցեսը շարունակվում է, քանի դեռ ջրի վերին շերտերում ջերմաստիճանն ավելի ցածր է, քան ստորին շերտերում: Երբ հեղուկի ամբողջ ծավալում հաստատվում է

        4. Ի՞նչ ուժեր են ազդում գոլորշիով լցված օդի պղպջակի վրա` հեղուկի ներսում:

        Պղպղջակի պատերից ներսում ճնշում են օդը և գոլորշին, դրսից մթնոլորտը և պղպղջաից վեր ջրի սյունը։ Պղպղջակի վրա ազդում են արքիմեդյան և ծանրության ուժերը։

        5.  Ի՞նչ է եռումը: Ո՞ր պրոցեսն են անվանում եռում: 

        Եռում են անվանում հեղուկի ամբողջ ծավալում շոգեյացման պրոցեսը։

        6. Ի՞նչն են անվանում հեղուկի եռման ջերմաստիճան: Եռման ընթացքում արդյոք հեղուկն ավելի է տաքանում:

        Այն ջերմաստիճանը, որի դեպքում հեղուկը եռում է, կոչվում է եռման ջերմաստիճան: Եռման պրոցեսում հեղուկի ջերմաստիճանը չի փոփոխվում:

        7. Ինչի՞ց է կախված հեղուկի եռման ջերմաստիճանը:

        Եթե եռացող ջրով անոթը վերցնենք ջեռուցչից, ապա եռման պրոցեսը կդադարի: Ջերմաչափը կնշի ջերմաստիճանի նվազում: Սակայն եթե այդ տաք ջրի մեջ իջեց նենք սպիրտով լցված սրվակը, ապա սպիրտը կեռա: Այս փորձից հետևում է, որ նույն պայմաններում սպիրտը եռում է ավելի ցածր ջերմաստիճանում, քան ջուրը: Ուրեմն` եռման ջերմաստիճանը կախված է հեղուկի տեսակից:

        8. Եռացող ջուրը որտե՞ղ է ավելի տաք՝ ծովի մակերևույթի՞ն, լեռան գագաթին, թե՞ խոր հանքահորում:

        Խորը հանքահորում ճնշումն ավելի բարձր է՝ հետևաբար ջուրը եռում է ավելի բարձր ջերմաստիճանում և, համապատասխանաբար, եռացող ջուրը ավելի տաք է: 

        9. Ինչի՞ վրա է հիմնված շուտեփուկ կաթսայի աշխատանքի սկզբունքը:

        Արագաեփ կաթսաներում սնունդը եփում է մթնոլորտայինից ավելի բարձր ճնշման տակ, որի շնորհիվ ջրի եռման ջերմաստիճանը հասնում է 120C° և սնունդը ավելի արագ է պատրաստվում, քան սովորական եռման ջրում։

        10. Օգտագործելով նկարը՝ բացատրե՛ք՝ ինչպես  կարելի է ջուրը եռացնել սովորական սենյակային ջերմաստիճանում: 

        11. Ինչի՞ հաշվին է տեղի ունենում սառնարանի ներսի ջերմաստիճանի նվազումը։

        Կոնդենսատոր, որը ջերմությունը փոխանցում է խցիկից շրջակա միջավայր և գոլորշիացուցիչ, որը ջերմություն է վերցնում սառնարանի ներքին ծավալից։

        Домашнее задание

        1.Объясните следующие пословицы и поговорки:

        Борода росла — разума не принесла-Данная русская поговорка означает, что физический рост или внешние изменения могут не привести к улучшению умственных способностей или к развитию мудрости.

        Век живи, век учись․-В течении своей долгой жизни, человек должен постоянно учиться чему-то новому

        Не тот живет больше, кто живет дольше.-Ты можешь прожить долгую жизнь, но если эта жизнь прожита сидя за диваном или тому подобное, значит ты считай мало прожил и не набрался опыта, мудрости.

        2. Подберите антонимы к следующим словосочетаниям։

        Вечный мир – временной конфликт, взрослый человек – ребенок, молодая барышня – старая женщина, короткий миг – долгое время, последнее утро – первое утро, горький плач – радостный смех, безответственный поступок – ответственный поступок, короткий день – длинный день, быстрое движение – медленное движение.

        3. Образуйте словосочетания из данных основ, а после словосочетания превратите в предложения։

        красный, правый, зеленая, частый, духовник, золотой, кафтан, покой, корень, покорный, герань․

        Я сегодня одел красную жилетку.

        Я вчера сломал свою правую ногу.

        Я ненавижу пить зелёный чай так как у него ужасный вкус.

        Он был частым гостем в этом кафе и всегда заказывал одно и то же блюдо.

        Духовник монастыря провел службу в храме в честь праздника святого.

        Художник использовал золотой краситель, чтобы добавить блеска своему полотну.

        Старый кафтан праведника всегда был образцом скромности и порядочности.

        В замке царил повседневный покой.

        Ученые ищут корень проблемы.

        Покорный слуга исполнял все приказы короля.

        На балконе розовая герань, придавая зданию яркий вид.

        Կուզեի լինել:  Ռաբին Դրանաթ Թագոր

        Երբ առավոտյան ժամը ութը խփում է, և ես մեր նեղ փողոցով ճամփա եմ ընկնում դեպի դպրոց, ամեն օր դեմս ելնում է մանրավաճառը. «Ասե~ղ ու թե~լ, քորո~ց, մատանի~, սիրուն օղե~ր»,-  կանչում է նա: Եվ ստիպված չէ բնավ շտապելու, ստիպված չէ անպատճառ այս կամ այն փողոցում լինելու, ստիպված չէ այսինչ տեղը գնալու և մանավանդ այսինչ ժամին անպայման տուն վերադառնալու:

        Կուզեի ես էլ մանրավաճառ լինել, թափառել ամբողջ օրը ճամփաների վրա ու կանչել. «Ասե~ղ ու թե~լ, քորո~ց, մատանի~, սիրուն օղե~ր»:

        Երբ իրիկունները  վերադառնում եմ դպրոցից, միշտ հանդիպում եմ պարտիզպանին, որ իր ցանկապատի ետևում հող է մշակում: Բահը ձեռքին` անում է այն, ինչ որ սիրտն  ուզում է` փոշոտում է հագուստները: Եվ ոչ մեկից նկատողություն չի ստանում, երբ արևի տակ վառվում է կամ թրջվում է անձրևից:

        Կուզեի ես էլ պարտիզպան լինել, մշակել իմ պարտեզը, և ոչ մեկը իմ փորելը չարգելեր:

        Երբ մութն ընկնում է, ու մայրիկս ինձ ուղարկում է անկողին, իմ բաց պատուհանից տեսնում եմ հաճախ մեր փողոցի պահապանին, որն իջնում և բարձրանում է հաստ փայտը ձեռքին:

        Փողոցը մութն է ու լռիկ. և հեռվում` ցցի վրա տնկած լապտերը կարծես մի հրեշ լինի` մեկ հատիկ կարմիր աչքով:

        Իսկ պահապանի ձեռքին երերում է  լապտերը, որը քարշ է տալիս իր երկար ստվերի հետ ու բնավ անկողին չի մտնում:

        Կուզեի ես էլ պահապան լինել, ամբողջ գիշերը քայլել փողոցներով և լապտերովս ստվերները փախցնել:

        Հարցարան

        1. Լրացրու տրված մտքերը.
        • «Կուզեի լինել» ստեղծագործության մեջ արտահայտված գաղափարը (հեղինակի ասելիքը) հետևյալն է` մարդը միշտ ուզում է անել այն, ինչ ինքն է ցանկանում, այլ ոչ թե այն, ինչ իրեն պարտադրում են։
        • «Կուզեի լինել» ստեղծագործության մեջ արտահայտված գաղափարի հետ համաձայն եմ մասամբ, որովհետև կարծում եմ, որ մարդը պետք է անի այն, ինչ սիրում է։ Բայց նաև պետք է անի այն, ինչ-որ կաևոր է, օրինակ դպրոց գնալ, սովորել, գնալ աշխատանքի և այլն։ Բացի այդ, յուրաքանյուր ոք պետք է գնահատի այն, ինչ ունի, քանի որ հեռվից ամեն ինչ հեշտ է թվում։
        1. Ստեղծագործության մեջ գտիր կրկնվող արտահայտությունը: Ինչո՞վ է հիմնավորվում այդ կրկնությունը:

          Կուզեի ես էլ՝ հերոսը ցանկանում է լինել ազատ և անել այն ինչ ուզում է։
        2. Բնութագրիր այս ստեղծագործության հերոսին (տարիքը, զբաղմունքը, ի՞նչն է նրան հոգնեցրել, ի՞նչն է նրան գրավում մանրավաճառի, պարտիզպանի, պահապանի մոտ, ի՞նչ է նա երազում և այլն):

          Այս ստեղծագործության հերոսը դպրոցական տարիքի տղա է։ Նրան հոգնեցրել են կարգ ու կանոնը։ Նա ուզում էր լինել մանրավաճառի նման, որովհետև հոգնել էր ամեն օր նույն ժամին արթնանալ  ու նույն ճանապարհով դպրոց գնալ։ Ուզում էր քայլել որտեղ և երբ ուզեր։ Ուզում էր նմանվել պարտիզպանին, որ թրջվելուց և փոշոտվելուց նրան ոչ ոք նկատողություն չաներ։ Տղան ուզում էր նմանվել իրենց փողոցի պահապանին, որ  քներ և արթնանար, երբ ինքը կցանկանար։ Ես կարծում եմ, մեզանից շատերը կուզենային ազատ լինել և չունենային պարտավորություններ։ 
        3. Շարունակիր ստեղծագործությունը  (1 հատված)` հարազատ մնալով հեղինակի ոճին և արտահայտած գաղափարին:

        Սկսիր այսպես` Կուզեի ես էլ արծվի նման ազատ, սրատես և համարձակ լինել: Ճախրեի երկնքում՝ երբ ցանկանայի, տեսնեի անտեսանելին և զգայի ազատության շունչը։